KRATKA ISTORIJA DŽEZA

a) uvod Džez je muzika afroameričkih crnaca. Razvija se iz tradicionalne, narodne i crkvene muzike kao što su: bluz, gospel, regtajm itd. Međutim, može se reći da je najveće uticaje džez pretrpeo upravo zahvaljujući bluzu. Neosporno je da je bluz tokom XX veka bio najreprezentativnija muzika američkih crnaca. Bluz svoju prepoznatljivost gradi ne samo na osnovu plavog tona, tzv. plava nota – sniženi 6. ton u klasičnoj skali, nego i zahvaljujući "prljavom" načinu sviranja, što je jedno od bitnih merila razlike crnih i belih džez-muzičara. Sa druge strane, razvoj bluza se poklapa sa oslobađanjem američkih crnaca i njihovim neizvesnim statusom u odnosu na period ropstva. Naime, posle Rata za nezavisnost i deklarativnog oslobođenja, američki crnac se našao u nezavidnom položaju, na jugu SAD-a . U tom periodu ogromna većina afroamerikanaca živi na jugu zemlje. Na Jugu, belci i vlasnici plantaža su radije zapošljavali belu radnu snagu nego dojučerašnje robove. A opet, za razliku od svojih muževa, afroameričke žene su lakše nalazile zaposlenje u tradicionalnim zanimanjima (kućne pomoćnice). Usamljenost i nesigurnost postaju osnovne odlike crnog čoveka na jugu SAD-a, a narodna muzika je bila sredstvo da se ovi nedostaci u izvesnom stepenu kompenzuju i ublaže. Ono što je bitno za istoriju džeza jeste i to da je dalja socijalizacija američkog crnca vodila sve većim slojnim razlikama. Tako je stanovništvo nižeg porekla razvijalo narodnu tradiciju (bluz i gospel) dok se u srednjim i višim slojevima proizvodi odbojnost prema muzici tog tipa, budući da ih je ona podsećala na period ropstva, a negovala se muzika klasičnog i evropskog porekla. Ova druga struja će u mnogome doprineti razvoju džeza, iako ovaj nikada neće prestati da prati podzemne tokove narodne inspiracije. b) nastanak džeza Početkom dvadesetog veka u Nju Orleansu se stvaraju prvi reg-tajm bendovi, u čiji sastav su ulazili školovani ali i samouki crni muzičari. Muzika je bila prilagođena društvenim ritualima (društvene proslave, venčanja, sahrane itd), a bendovi su nastajali po uzoru na vojne orgestre – od istrumenata su se koristili doboši i duvački istrumenti, sa dodatkom violine i bendža. O uslovima pod kojima je nastajao džez u Nju Orleansu možda nas je najpotpunije izvestio Luj Armstrong u svojoj autobiografiji. Armstrog je živeo u najsiromašnijem delu Nju Orleansa i svakodnevno je sretao lopove, kockare, prostitutke, makroe i razne druge sumljive tipove. Evo šta on o tome kaže: „U tom jednom bloku (...) bilo je naseljeno više ljudi nego što ste ikada videli u svom životu. Tu su živeli vernici, kockari, prevaranti, jeftini makroi, lopovi, prostitutke i dosta dece. Bilo je i barova, krčmi i saluna, a mnoge žene hodale su ulicama tražeći mušterije koje bi odvele u svoje „gajbe“, kako su zvali svoje sobe“. U Nju Orleansu su se proslavili prvi klasici džeza: Džozef Oliver, Sidni Beše, Nil Amstronga itd. Međutim i oni su postali popularni tek pošto su otišli u veće gradove: Čikago, Detroit, Njujork. Ono što je interesatno je da prve džez ploče nisu objavili crni nego beli muzičari, koji su posećivali barove u kojima su svirali crni muzičari i postepeno imitarali njihov stil. Razlozi za to su mnogobrojni, ali ono što se u literaturi navodi kao presudni činilac jeste to da su crni muzičari imali strah da će ih po objavljivanju lakše kopirati , što se kao neminovnost i dogodilo, budići da je interesovanje belih muzičara za ovu vrstu muzike bilo zaista veliko. Kako će i sam nju-orleanski stil postati čuven tek sa prelaskom crnih muzičara u veće gradove, može se pretpostaviti da je veoma značajan udeo u popularizaciji džeza imao fordizam. Kao što smo na početku ove knjige pokazali, tokom Prvog svetskog rata, kada izostaje priliv evropskog stanovništva, Fordove fabrike sve učestali zapošljavaju afroameričko stanovništvo. To je za posledicu imalo najveći talas migracija crnačkog stanovništva još od perioda oslobođenja, koji sa juga odlazi na sever SAD-a. U toku rata brojno crnačko stanovništvo radi i u fabrikama za proizvodnju oružija, koje su bile raspoređene u većim gradovima SAD-a. Međutim, džez tada još nije prihvaćen kao nova muzika u širim afroameričkim krugovima. Ono što crni čovek sluša u tom period jesu rasne ploče, a glavna zvezda njihovih izvedbi bila je Besi Smit. Industrija rasnih ploča u SAD-u će trajati sve do 30-ih godina, kada usled ekonomske depresije većina izdavača prestaje sa radom. Sa druge strane, izolovanost afroameričkog stanovništva u velikim gradovima uticala je na pojavu gradskog bluza. Veliki grad pored pozitivnih nosi i niz negativnih osobenosti: zapušten život, kriminalno okruženje, usamljenost, izolacija itd. Međutim, za umetničku inspiraciju to mogu biti veoma produktivne teme. Ovaj tip bluza se razvio u noćnim lokalima, zabavama za stanarinu, roštiljadama i gurmanskim zabavama. Paralelno sa ovim procesom odvija se popularizacije džeza među belim američkim stanovništvom. Posebno je interes za ovu vrstu muzike pokazivala visoka klasa. To je period u kom nastaju i prvi veliki klasici džeza. c) era svinga U početku belačka publika upoznaje džez zahvaljujući entuzijazmu belih muzičara i imitatora. To je bio period njuorleankog stila. Sa velikim migracijama afroameričkog stanovništva ovaj stil osvaja velike gradove, Čikago pre svega, i vodi daljoj popularizaciji džeza među belim stanovništvom. Crni muzičari sada stiču status profesionalnih zabavljača, a muzika postaje jedna od dobro plaćenih profesija. Kolika je pomama za džezom bila u tome periodu svedoče i mnogi poznati muzičari, koji su završili i neka uglednija zanimanja, ali su se džezom bavili čisto iz komercijalnih razloga. To je vreme kada nastaju veliki džez sastavi, tzv. big-bend orgestri. Osnovni stil koji dominira u tom periodu je sving, a to razdoblje je poznato i kao era svinga. Najpoznatiji crni muzičari ove ere su: Flečer Henderson, Djuk Elinkton, Klod Hopkins, Luis Rasel, Džimi Lansford itd. Ono što je bila zajednička karakteristika ovih muzičara jeste da su poticali pretežno iz srednje klase i da su u toku svog muzičkog obrazovanja izučavali i klasične kompozicije. Opšta tendencija srednje klase afroameričkog stanovništva je bila u tome da podražava navike i običaje belačkog stanovnika srednje i visoke klase. To je razlog zašto crnim muzičarima, pripadnicima srednje klase, bluz nije mogao biti uzor nego je to bila klasična muzika. Može se slobodno reći da su upravo takvi muzičari veoma doprineli tome da se iz džeza proteraju svi elementi koji i samo prividno podsećaju na bluz. Taj pokušaj "izbeljivanja" afroameričke narodne tradicije nije ostao bez posledica, a sve je bio veći broj crnih muzičara koji su se aktivno bavili isključivo bluzom. I u tome leži jedan od razloga zašto džez-muzičari u eri svinga stvaraju muziku pretežno za belačku populaciju. Neki od njih su (npr. Djuk Elinkton) jedno vreme izdavali i rasne ploče, ali početkom ’30-ih to postaje sve ređa pojava. To je imalo za posledicu da je nastajao zvuk sa starim korenima, ali na nov i svež način. Pre svega, postavlja se pitanje šta je crne muzičare, pripadnike srednje klase, odredilo da se bave džezom? U ovom period razvoja džez uopšte nije bio polje manifestacije narodne kulture crnog čoveka. On je bio sredstvo gušenja te kulture i njenog sve postupnijeg prilagođavanja navikama i standardima bele visoke klase. A tome su u mnogome doprineli upravo crni muzičari iz srednje klase. Kako je polje klasične muzike bilo rezervisano za belce, ovi muzičari su bili primorani da se bave džezom, ali ne zazirući od tema iz klasične muzike. To je u mnogome doprinelo i drugačijem percipiranju džeza, pre svaga od strane ljubitelja klasične muzike, a džez je zadobio i krajnje ambiciozni muzički izraz, za razliku od onih pokušaja koji su se još kretali na nivou trenutnih modnih trendova. To je imalo za posledicu da je džez postajao sve više stran narodu koji ga je stvorio. Crnačko stanovništvo se pretežno okreće bluzu i kroz njega pokušava da izrazi svoje misli i raspoloženja. Ali ne treba zaboraviti da bi džez odavno prestao da postoji da nije za pokretačku snagu imao ovu živu i podzemnu struju narodnog izraza. U tome možda leži razlog zašto džez nije nestao kao trenutna moda, nego se konstantno razvijao i preobražavao. Naravno, paralelno sa njim preobražava se i bluz. Za razliku od tradicionalnog bluza – nastalog na južnjačkim selima neposredno posle oslobođenja – gradski bluz je razvija kao posledica urbanizacije afroameričke populacije. Sa druge strane, kako se era svinga bližila kraju, bluz je zadobio i novu formu: Ritam i bluz. Tako se otvorilo jedno novo polje razvoja crnačke narodne tradicije. d) modernistički džez Do početka Drugog svetskog rata dolazi do naglog porasta afroameričke srednje klase. Tome je veoma doprinela i ratna industrija, koja je u perodu Prvog svetskog rata i kasnije, zapošljavala veliki broj crne radne snage na proizvodnji oružija, po razbacanim regijama SAD-a. Porastom životnog standarda afroameričkog stanovništva rastu i njihove političke aspiracije. Afroameričko stanovništvo sebe počinje da percipira kao regularno građanstvo i u skladu sa tim zahteva i određena prava. Iako su rasne tenzije u periodu ekonomske depresije slabile, kao posledica golog preživljavanja afroamerikanaca, već početkom 40-ih one ponovo dobijaju na intenzitetu. Socijalna trvenja nisu izostala ni u svetu muzike. Cinjenica da je najpoznatiji mizičar ere svinga bio belac (Beni Gudmen) samo potvrđuje društvenu i ekonomsku segregaciju američkog sistema. Sa jedne strane, dolazi do vidnog izjednačavanja u muzičkom izrazu između belih i crnih big-bendova, ali se, sa druge, društveni položaj afroameričke populacije nije poboljšao (crni muzičari su imali niža primanja, ograničavao im se pristup hotelima i restoranima i trpeli su svakodnevna maltretiranja na pozornici i van nje). Sve to zajedno je uslovilo da se pojavi modernistički džez (Bap, Bi-bap i Kul). Predstavnici ovog pravca su uglavnom pripadali novoj generaciji džez muzičara, koji su svirali uglavnom po noćnim klupovima i u malim sastavima. Za razliku od muzičara svinga, koji su se postepeno šablonizovali, modernisti su težili za tim da se stilski razlikuju od belih muzičara. Zbog toga su uvodili komplikovanije harmonije (upotreba devetog, jedanaestog i trinaestog tona u lestvici), brz i virtuozni način sviranja. Čak i kada bi svirali spore stvari, modernisti su bili u stanju da toliko uspore ritam kako bi inprovizatorska virtuozna tehnika mogla doći do izražaja. To znači da su i sporiji repertoari bili veoma brzi. Najpoznatiji predstavnici ovog pravca su bili: Džon (Dizi) Gilespi, Čarli Parker, Telonijus Monk, Lester Jang, Majls Dejvis itd. Poznati po svojim ekscentričnim nastupima (šegačenje na sceni) i ekstavagantnom izgledu (čudne kape, žuti sakoi, umetničke bradice, itd.) modernisti su u džez uveli izvesne elemente subkulture, koji će postati posebno interesantni užem krugu američke i evropske inteligencije. Prepoznatljivi po određenim manirima (ponašanju, izgledu, uličnom slengu itd), modernisti su često osporavani i zbog upotrebe droga. U tome periodu reč "cool" počinje šire da se primenjuje u značenju biti hladan, ili ostati hladan u odnosu na životne nedaće. Iz tog registra potiče i reč hipster, koja označava čoveka-mudraca koji je spoznao suštinu sveta, ali o svom znanju ne izveštava druge nego mudro ćuti, sleže ramenima ili, u najgorem slučaju, iznosi niz nepovezanih tvrdnji i rečenica. Istovremeno, to je period u kom se rađaju možda najbolji instrumentalisti (Čarli Parker i Majs Dejvis), ali i neshvaćeni umetnici. Modernistički džez postaje sredstvo individualnog izraza i ličnog stila, što je mnogo više vodilo izolaciji i marginalizaciji džeza nego u doba svinga, kada je ovaj bio na vrhuncu uspeha. Nakon Drugog svetskog rata, ispoljava se i težnja nekih muzičara za promenom sredine (odlazak u Evropu), u nadi da će se tamo bolje snaći. Značajna odrednica u tom pogledu postaje Paris. Ono što treba reći jeste da je modernistički džez svesno krenuo u svoju izolaciju. S obzirom da nastaje kao reakcija na sving, modernizam je i težio za tim da bude nerazumljiv belom muzičaru. Pre svega, u tehničkom pogledu Baperi su izazvali revoluciju i to najpre u bubnjarskoj (upotreba gornjih činela za održavanje ritma i davanje naglaska na bas bubnju i kontra-činelama), a potom i u klavirskoj tehnici sviranja (pijanista je sada sa više slobode koristio desnu ruku – što ga je postavilo za gospodara harmonije). Zahvaljujući novinama u tehnici sviranja, Bap-bendovi su mogli biti sastavljeni i od svega nekoliko muzičara, dok su manji sastavi bili pogodniji za svirke po noćnim klubovima. Stoga izgleda da je modernizam možda najveći krivac za to što je džez dobio izgled kakav i danas poznaje. d) zaključak Uticaji modernizma na savrememeni džez su više nego očigledni. Pored toga što nastaje u manjim sastavima, modernizam je džez odveo izolaciji, tako da ovaj počinje da se sluša isključivo u zatvorenim i elitnim krugovima. Tek sa modernistima džez je postao eksperimentalno polje u kojem se mešaju muzički stilovi i ukusi, što će kasnije za posledicu imati i nastanak prelaznih žanrova (fužn, progresiv, latino džez itd). Modernizam stvara i autorski džez – što ne znači da Džo Oliver, Luj Armstrong, Djuk Elinkton i mnogi drugi klasici džeza nisu bili autori. Radi se o tome da modernisti stvaraju za odabranu publiku i da ne pristaju na kompromise. Njih ne interesuje popularnost, niti imaju nameru da budu zabavljači beloj publici, nego tragaju za vlastitim muzičkim izrazom. U tome leži jedan od razloga zašto se oni vraćaju tradicionalnoj crnačkoj muzici – bluzu. Ne da bi postali popularniji, nego da bi se razlikovali od belih muzičara. Ali kako to već ističe Lerua Džouns modernisti nisu sami izabrali svoju izolaciju – nego su bili gurnuti u nju. Ali upravo u tome i jeste najdublji značaj modernista. Svojim odbijanjem da prihvate manire i standarde belog Amerikanca visoke klase i istovremeno razvijajući vlastiti imidž buntovnika, modernisti u celini dovode u pitanje vrednosti američkog društva. Činjenica da su se i belci ugledali na ove crne muzičare svedoči o tome da je američko društvo upalo u duboku krizu vrednosti. O kakvoj je krizi reč? Daleko od toga da je bio opšta pojava, modernizam se pokazao samo kao simptom krize vrednosti. U težnji da porekne američke vrednosti modernizam postaje avangardan. U tom pogledu će ga možda najpotpunije slediti pokret Bitnika. U kom smislu Bit-pokret i modernistički džez idu zajedno? Bit-pokret je pokušao da iskaže sličnu stvar kao i modernistički džez. Poput Ginzbergove poeme Urlik, ili Keruakovog dela Na putu i modernizam je ukazao na podzemne putanje kojima može da se kreće neka misao. A osnovna meta osporavanja ovde je američki san. Američki san je bio najpotpunija predstava o asimilaciji socijalnih razlika u cilju stvaranja nacionalnog američkog identiteta. Biti amerikanac znači participirati u mitu o američkom snu. Vera u američki san iznova treba da proizvede sposobne lidere, a napredak je podjednako zagarantovan ljudima sa dna i sa vrha socijalne lestvice. Modernizam u džezu je otkrio duboko razočaranje američkog crnca za vrednosti koje otelotvoruje američki san. Razočaranje u američki san modernizam vodi u krajnji individualizam. To je razlog zašto modernisti teže svakoj mogućoj različitosti: rasnoj, kulturnoj, socijalnoj itd. Stvoriti vlastiti životni stil – to je imperativ koji pred sebe postavlja ovaj pravac. Odatle proizilazi ekstavagatnost u izgledu i ekscentričnost na sceni. U tome treba tražiti razloge za česta osporavanja ovih umetnika zbog upotrebe narkotika. Džez-muzičari su, već zbog same prirode posla, upućeni na konzumiranje opijata (alkohola, narkotika itd). Gotovo da i nema poznatijeg džez muzičara a da u jednom periodu svoga života nije imao problem sa drogom. Ali po čemu su modernisti u tom smislu specifični? Radi se o tome da za njih to postaje životni stil. Od određenog manira ponašanja, oblačenja i govora, do konzumiranja psihoaktivnih supstanci, sve je to deo životnog stila modernističkog džez-muzičara. Naravno, u trenutku kada se razvija Bi-bap – početkom 40-ih godina XX veka – imperatirativ da se nametne vlastiti životni stil je tek u povoju. U tom smislu su modernisti bili začetnici onoga što će tek sa pojavom rokenrola, kao izvesnog "izbeljivanja" ritam i bluza, ponovo postati značajno širokoj populaciji belih amerikanaca: to bi se moglo imenovati imperativ da se proizvede vlastiti životni stil. Možda u toj tendenciji treba videti mogućnosti da se izborimo sa vlastitimo mikro-fašizmima i da se prolazom kroz njih konačno približimo mikro-politici. Mikro-politika nije nešto sa one strane svakog od nas, ona je nesto u nama – ona jača, odnosno, slabi našu sposobnost sanjanja. A svaka kultura je živa samo onoliko koliko je sposobna da sanja.