POLITIČKI SISTEM I KULT LIČNOSTI II

Savremeni neoliberalni kapitalizam svoj vrhunac suptitutivnosti doživljava u nekakvim tehničkim mašinama, čija je svrha da na pojedinim mestima zamene nefunkcionalan i neproduktivan ljudski rad. Tako imamo situaciju da se u sportu, a posebno u fudbalu, usvajaju određene tehničke performanse koje bi trebalo da poboljšaju učinak sudija na terenu (gol-linijska tehnologija, var- tehnologija, tehnoligija senzitivna na dodir ruke i sl.). Savremena akademska zajednica je upoznata sa specifikovanim programima za pisanje tektova ili izradu umetničkih dela u kojima učestvuje veštačka inteligencija, pri čemu ona kombinuje veliki broj informacija dostupnih putem interneta kako bi zaokružila neki narativ opšteg tipa, ili proizvela neko umetničko delo po uzoru na nekog poznatog slikara, vajara, muzičara i sl. Nesumljivo da sa tehničke strane to u mnogome rasterećuje akademski svet, ostavljajući mu mogućnost da se usredsredi na vlastitu kreativnu delatnost, dok tehničke stvari prepušta veštačkoj inteligeniciji, ali sa druge strane, to može dovesti do brojnih zloupotreba u akademskom svetu, čak i do upotrebe netačnih i krajnje neproverenih informacija, budući da veštačka inteligencija operiše sa velikim brojem informacija selektivno prikupljih sa interneta. Ipak, čak i ovakva tehnologija nije nazavisna od ljudskog rada, budući da veštačka inteligencija ovde obavlja samo tehničku delatnost, dok krajnju selekciju gotovog sadržaja na kraju ipak vrši čovek. Čovek je i dalje taj koji daje instrukcije tehničkoj mašini i usmerava je u pravcu koji smatra da je bitan za krajnji ishod nekog teksta, umetničkog dela i sl. To znači da kapitalizam, na sadašnjem stupnju razvoja, još uvek nije u stanju da svakog učini supstitutivnim, jer ono što čoveka čini drugačijim od tehničkih mašina jeste težnja ka osobenosti, a što nastaje kao proizvod specifičnog spleta okolnosti u kojima je pojedinac sazrevao, koje su delovale na njega i na koje je i on sam uticao. Taj interaktivan pristup svetu i okolini i dalje čoveka čini drugačijim u odnosu na celokupno okruženje, bilo da je reč o prirodnim ili tehničkim stvarima. Ne poričemo da postoji jedna tehnička operativnost koja je u osnovi ljudske prirode, ali isto tako govorimo o tome da je čovek istovremeno skup različitih mašinskih režima, a tu različitist u njemu i prepoznajemo kao osobenost ili karakterističnost njegovog karaktera. Stroga posmotrano, može se reći da kult ličnosti u kapitalizmu nastaje kao jedan oblik reteritorijalizacije oslobođeni flukseva, kako bi to nazvali Delez i Gatari. Prema njihovoj teoriji postoji tri vrste društvenih mašina: teritorijalna, despotska i kapitalistička. Teritorijalna mašina oslobođene flukseve želje vezuje za neku teritoriju. Nasuprot njoj despotska mašina deteritorijalizuje flukseve i to tako što ih oslobađa teritorijalnog značenja, ali ih postavlja unutar vlastitog tela. Kult ličnosti je sastavni deo despotske mašine, ali se ovde on podrazumeva, budući da putem njega funkcioniše celokupna društvena proizvodnja. Kapitalizam oslobađa flukseve želje despotovog tela (druga deteritorijalizacija) ali ih ponovo reteritorijalizuje na nekoj stranoj teritoriji. Tu pronalazimo kult ličnosti kao specifično obeležje kapitalističkog načina proizvodnje. Učinak reteritorijalizacije je takav da on obnavlja oblike suverenog (depotovog) tela, ali ne više kao celokupnu aktivnost društvene proizvodnje – što je bila odlika suverenosti – nego kao način sprečavanja flukseva da napuste kapitalističku mašinu. Reteritorijalizacija, paradoksalno, doprinosi održavanju kapitalizma na taj način što deteritorijalizovane flukseve – a suština kapitalizma i jeste u tome da on permanentno deteritorijalizuje flukseve želje – ponovo vezuje za neku teritoriju (u ovom slučaju kult ličnosti ima tu ulogu) i na taj način slabi njihov revolucionarni potencijal. Staljinizam je, potpuno paradoksalno i to upravo zahvaljujući kultu ličnosti, stabilizovao kapitalistički poredak, tj. učinio je da fluksevi želje ostanu unutar kapitalističkog tela (posmatrano iz jedne globalne perspektive) i na taj način sačuvao kapitalizam. Ipak, ovde moramo da vodimo računa o dve stvari. Postoje revolucionarna nasilja i ona su uvek usmerena na ono što se naziva vrtložnim kretanjem, nasilje koje iznova širi krug svog delovanja, i sa druge reakcionarna kretanja, čiji je zadatak da unutar mašinskog režima stvore postojane čvorišne tačke, unutar kojih se koncentriše suverena moć. Kult ličnosti i nastaje kao oblik reakcionarnog nasilja, koji proizvodi čvorišne tačke unutar nekog mašinskog rezima, vezujući za sebe celokupnu mašinsku proizvodnju. Kult ličnosti, između ostalog, objedinjuje ove čvorišne tačne unutar kojih se moć distribuira i to tako da organizuju celokupnu mašinsku proizvodnju unutar nekog društvenog tela. To znači da na jednom mestu – u skladu sa određenim mašinskim režimom – on može da porodi fašizam, a na drugom, staljinizam, titoizam i sl. Čak i to što se staljinizam javio u Rusiji, nije nikakva slučajnost nego je to prosto bio odgovor na celokupnu mašinsku proizvodnju koja se u određenom istorijskom trenutku tamo obrazovala. Sasvim drugačiji odgovor od staljinizma bio je fašizam (u Italiji i Nemačkoj) i fordizam u Americi. Sve to su bili načini da se mašinska proizvodnja sačuva unutar kapitalističkog tela i to tako da se proizvodnim instancama pridodaju upravljačke, koje će ih nadgledati i kontrolisati. Suština kapitalizma i jeste u tome što on stvara postojane čvorišne tačke, unutar mašinskog tela, u kojima se moć distribuira. Kakve to ima reperkusije na području Srbije? Oslobađanje Srba, u istorijskom smislu, od imperijalnog uticaja Turske i Austrougarske značilo je i postepeno uvođenje kapitalizma – u onom izvornom smislu reči – a to je istovremeno podrazumevalo jedan sistem politične nestabilnosti – razaranje patrijarhalnih istitucija i njihovu zamenu kapitalističkim – a što se na istitucionalnom nivou i pokazalo u specifičnom obliku kulta ličnosti. Kult ličnosti nije samo ostatak tradicionalnog oblika suverenosti, naprotiv, to je način da kapilizam sačuva vlastito društveno telo od propadanja. Kapitalizam deluje kao mašina koja radi na dva nivou. Sa jedne strane, kapitalizam unosi permanentnu nestabilnost u društveno polje – budući da permanentno razara stare autoritete i institucije – ali ih i obnavlja u novom obliku i to kao nekakvu barijeru razaranju vlastito tela. To znači da kapitalizam takođe poznaje suverenu instancu, i to je novac (kapital), ali je nikad ne dovodi u pitanje jer bi to predstavljalo i njegov kraj. Na koji način se to pokazuje? Dosledno razaranje suverenosti bi i sam kapitalizam dovelo do propasti. Zbog toga kapitalizam nikako nije dosledan. Kapitalizam kida lance suverenosti na jednom kraju samo da bih in obnovio na drugom. Otuda je kult ličnosti ne samo prateća pojava u kapitalizmu nego i način da se očuva njegov opstanak u celini. U osnovi, kao i svaka društvena mašina, ono sa čime se ona bori jeste mašinska proizvodnja koja joj stoji u osnovi. Bez te mašinske proizvodnje ni jedan poredak ne bi bio moguć. Društvena proizvodnja koristi mašinsku proizvodnju za održavanje vlastitog tela, bilo da je reč o teritorijalnom rasporedu, poretku suverenosti ili kapitalizmu. Ali, mašinska proizvodnja odoleva, odupirući se društvenoj proizvodji, zbog čega je kapitalizam primoran da iznova obnavlja suverene društvene oblike. Tako se u devetnaestom veku kapitalizam bori protiv ostatka monarhističkih imperija (Austrougarska, Rusija i Turska), da bi u doba krize liberalne države obnovio suverene forme (fašizam, staljinizam, fordizam). Neoliberalni kapitalizam – čije je osnovno geslo deregulacija u svim društvenim poljima – danas obnavlja suverenosti i to u formi Islamske države, Ruske federacije, Turske i sl. Kapitalizam opstaje samo kao sistem koji neprestano oslobađa mašinsku proizvodnju, koju potom stabilizuje putem suverenog društvenog tela. To je razlog zašto suverenost u potpunosti ne nestaje u kapitalizmu, nego ona biva proizvodena u novim formama: kultu ličnosti, kriminalnoj aktivnosti, religiji, terorizmu i sl. Kao sistem koji neprestano reciklira suverenost kapitalizam i ne može da opstane izvan njenih granica: a poslednji i najviši označitelj, u celom tom lancu značenja, jeste novac (kapital). I dok suverenost počiva na jednom društvenom mehanizmu obavezivanja (počasti), dotle kapitalizam obrazuje jedan mašinski lanac unutar kojeg prizvodi čvorišne tačke (suverene polja), unutar kojih se sprovodi kontrola mašinske proizvodnje. Tako kapitalizam ukida apsolutizam, ali obnavlja suverenost u represivnom državnom aparatu, ukida patrijarhat u porodici, ali obnavlja kult ličnosti u politici i sl. Stoga, razaranje suverenih instanci ne znači nužno i kraj kapitalizma, budući da je potrebno razoriti i one društvene osnove koje u kapitalizmu učestvuju u njenom rekreiranju. Zbog toga je to jedan veoma zahtevan i težak zadatak. Ali to ne znači da nije ostvariv, ili da ga je nemoguće sprovesti. Samo treba biti obazriv, budući da ukidanje suverenosti ne vodi nužno ukidanju kapitalizma, ali svakako da slabi tačke u kojima se moć koncentriše i samim tim mašinsku proizvodnju oslobađa za nove mašinske spojeve, a što i jeste preduslov za razaranje kapitalizma u potpunosti. Kako se to čini na primeru Srba? Srbi, kao i drugi narodi, su sastavni deo globalnog kapitalističkog procela, i samo je pitanje na kojoj strani ovog spektra oni učestvuju. Do sada je kult ličnosti neprestano pratio srpsku politiku jer su Srbi, kao narod, neprestano igrali ulogu stabilizacije unutar globalnog kapitalističkog sistema, za razliku od nekih drugih narada sa ovih prostora, koji su mu nužno bili opozicija, poput Hrvata ili Slovenaca (Slično stoji i sa Rusima, zbog čega se onda Srbi nekima čine malim Rusima, a zapravo je reč o sličnoj društvenoj i političkoj situaciji unutar globalnog kapitalizma). Hrvatima i Slovencima kult ličnosti nije bio naročito potreban, jer su ga oni, a posebno Hrvati, već pronalazili u religiji (ortodoksni katolicizam) ili su činili deo velike imperijalne tvorevine (Austrougarska monarhija). Rano oslobođanje Srba iz kandži velikih imperija (Austrougarske i Turske), iznova je stvaralo jedan sistem nestabilnosti koji je bilo potrebno iznova stabilozovati i to uz pomoć kulta ličnosti. Otuda je kult ličnosti igrao različitu ulogu u doba stvaranja srpske državnosti (XIX vek), a sasvim drugu u doba nastanka prve i druge Jugoslavije. Tokom prve Jugoslavije kult ličnosti je bio odgovor na narastajuću krizu liberalne države između dva svetska rata, nešto slično kao što se staljinizam pojavio u SSSR-u i fašizam u Italiji i Nemačkoj, dok je titoizam bio odgovor na stanje „hladnog rata“ nakon globalne podele sveta između dve svetske sile: SAD i SSSR-a. Sa druge strane, Milošević je kao odgovor došao u vreme raspada bivše Jugoslavije, i to kao oblik stabilizacije (ali i konfrontacije) onog dela balkanskog sveta koji nije mogao postati deo EU, jer nikad ranije nije ni bio deo velike evropske imperijalne celine, ali je zato često egzistirao kao opozicija njemu. U prvom trenutku nešto slično se desilo i Hrvatima, kojima je kult ličnosti poslužio da se odvoje iz Jugoslavije, ali se tamo nije zadržavo budući da su oni ubrzo postali deo jedne šire imperijalne celine (EU). Sa druge strane, ako danas govorimo o Vučiću, onda i njegovu pojavu treba posmatrati unutar globalne svetske političke scene, gde postoje izvesni otoci suverenosti, poput Orbana u Mađarskoj, Putina u Rusiji, Erdogana u Tuskoj, Lukašenko u Belorusiji i sl. Njihova, privremena ili stalna, opozicija Zapadu je sastavni deo funkcionisanja neoliberalnog kapitalizma, koji koristi kult ličnosti kao način stabilizacije vlastitog globalnog sistema. A ranije je već bilo reči o tome da kapitalizam može da opstane samo kao sistem koji permanentno razara suverena tela, koje potom obnavlja na drugim mestima i u drugim formama. Tako se pokazuje da zasad postoji samo jedan istinski naprijatelj: to je savremeni neoliberalni kapitalizam, a sve drugo je samo manifestacije njegove snage i moći (reprezentanti kapitala). Otuda danas glavna borba mora da se vodi koliko protiv suverenih oblika moći, toliko i protiv onim mehanizama kapitalizma kojima on ponovo obnavlja ove oblike, na drugim mestima i u drugim formama. Ali sve to ne znači i konačno ukidanje kapitalizma. Ali, čini se da bez borbe na oba polja, rat nikada neće moći da se dobije. Nije tajna da neoliberalizam i dalje iza sebe ima moćne poluge suverenosti, a nije tajna da ih on uništava na jednom mestu, kad njemu odgovara, a bi ih ponovo obnovio na drugom. A shodno tome je potrebno razviti i adektvatne strategije, umesto što se često krećemo u mraku i borimo sa utvarama (nacionalnim, religijskim, porodičnim i sl.).KRAJ