O AGAMBENOVOM KONCEPTU "GOLOG ŽIVOTA"

Koncept golog života je teorijski razradio Đorđo Agamben u delu Homo sacer. O čemu se tu radi? Agamben se poziva na ″arhajsku figuru rimskog prava″ prema kojoj osoba koju je narod osudio na ubistvo ne sme biti žrtvovana i može biti slobodno ubijena. Ova drevna figura rimskog prava dobija novo značenje sa pojavom moderne političke teorije. Agamben se nadovezuje na Fukoovo shvatanje biopolitike, ali ga istovremeno kritikuje kao nedovoljno da objasni na koji način je goli život postao meta napada moderne vlasti. Prema Agambenu postoji čudno podudaranje Aristotelovog određenja zoe i bios-a, kao banalnog i najboljeg oblika života, sa modernim pokušajem da se politika zasnuje na bios-u zoe (biopolitika). Odnos bios-a i zoe može se definisati kao odnos jezika prema glasu (kriku). Dok je glas (krik) odlika svih živih bića, koje na taj način izražavaju doživljaj radosti i bola, dotle je jezik specifična karakteristika čoveka koji tako, ovoj prirodnoj činjenici, daje neki ljudski smisao (značenje). Upravo zbog toga čovek razvija osećanje pravde, odnosno, neprevde kao konstitutivni momenat ljudske (političke) zajednice. Zato politika kod Aristotela, kao život u zajednici (Polisu), svoje konačno određenje dobija u pojmu bios-a, kao obliku političkog života koji najbolje odgovara ljudskoj prirodi. Ono što je ovde uključeno na način isključivanja jeste zoe kao neki oblik banalnog, običnog i životinjskog življenja (životarenja). Ovaj pojam moderna demokratija preuzima u sklopu ljudskih prava i kao neimenovani temelj koji određuje celokupnu njenu političku teoriju. Zoe počinje da igra ulogu temelja bios-a, goli život postaje naličje proizvodnje moderne politike. Goli život državljanina tako postaje biopolitičko telo čovečanstva. Sa pojavom vanrednog stanja, kao oblika politike u doba totalitarizma – u kojem se važenje norme na izvesno vreme suspenduje, figura golog života dobija novo značenje. Goli život se javlja svuda gde postoje uslovi za pojavu vanrednog stanja, kao prostora omeđenog teritorijom koncentracionih logora. Odlika biopolitike, kako je definiše Agamben, nije toliko u tome da ona za metu svojih napada uzima život – to su bile konsekvence Fukoovih analiza – nego se njen zadatak sastoji u proizvođenju golog života kao uslova za pojavu moderne politike, odnosno, politike vanrednog stanja: „Logor je prostor koji se otvara kada izvanredno stanje postaje počinjati pravilom. U njemu izvanredno stanje, koje je do tada u biti bilo privremena suspenzija pravnog poretka na podlozi zbiljske opasnosti, sada stiče permanentan prostorni poredak koji kao takav ostaje trajnim, ali izvan normalnog poretka”. Pojam izuzetka, koji suspenduje važenje pravnog poretka, Agamben preuzima od Karla Šmita. U Političkoj teologiji Šmit definiše suverenost kao najvišu političku moć kojom se odlučuje o vanrednom stanju. Ovakvo stanovište Šmit naziva pravničkim decizionizmom, a ono naglašava da postoji neka vrhovna instanca koja političkom odlukom u celini može suspendovati važenje pravnog poretka neke države. Ovim shvatanjem Šmit se suprotstavlja Kelzenovom normativističko-pozitivističkom stanovištu koje ističe dominaciju norme u konstituciji pravnog sistema. Ali, sa druge strane, Šmit se isto tako vraća monarhističkoj teoriji suvereniteta u želji da je postavi na nove osnove. Ova teorija polazi od toga da je monarh jedini legitimni predstavnik božanskog poretka na zemlji i da je kao takav gospodar života i smrti svojih podanika. Šmit transformiše ovo stanovište u načelo suvereniteta koje raspolaže političkom odlukom o uvođenju vanrednog stanja. A onaj ko odlučuje o vanrednom stanju, istovremeno mora biti u mogućnosti da na određeno vreme suspenduje celokupni pravni poredak neke zemlje. Ovaj momenat Agamben preuzima od Karla Šmita i primenjuje ga na situaciju, karakterističnu za Vajmarsku republiku u vreme dolaska Hitlera na vlast , kada ″nepravo″ proizvodi ″prazan prostor važenja prava″, odnosno, kada ″pravne odredbe″ na izvesno vreme bivaju ″stavljene van snage″. Istorija moderne demokratije je obeležena, prema Agambenu, institucijom vanrednog stanja. Počev od Francuske revolucije i sve do Bušove administracije, vanredno stanje se redovno zavodilo u uslovima društvene nestabilnosti, kada su postojeće norme suspendovane. Politika modernih država upravo počiva na instituciji vanrednog stanja i ona za svoju podlogu ima goli život. Biopolitika jeste politika odlučivanja o golog životu, odnosno, o tome ko se može smatrati za osobu nedostojnu da je žrtvujemo i koju možemo slobodno ubiti. Svođenje čoveka na njegovu biološku osnovu (na zoe) najpotpunije dolazi do izražaja u autanaziji. Tamo se sprovodi procedura odvajanja zoe od bios-a, u najstrožijem smislu reči, budući da se preciznim postupkom izdvaja onaj deo života čovekovog bića koji može biti beskorisno uništen (ne može biti žrtvovan, a može biti ubijen). Biopolitika i jeste moderna strategija neprestanog istrebljivanja homo sacera, čoveka svedenog na životinjsku formu nedostojnu ljudskog bića (zoe), kojeg možemo slobodno ubiti i kojeg ne možemo žrtvovati. To je strategija isključujućeg uključivanja – zasnivanje političkog prostora na izuzetku: bilo da se sprovodi u koncentracionim logorima (nad mislimanima ) ili u savremenim zdravstvenim centrima (eutanazija). Biopolitika nastaje kao praksa vanrednog stanja, kada pravni poredak neke zemlje biva stavljen van snage. U takvim uslovima vrši se odvajanje bios-a od zoe, političkog od golog života. Kao što vidimo, Agamben ide koraka delje od Fukoa i on goli život postavlja za centar biopolitičkih razmatranja. Nije sporno da je biopolitika nastala u trenutku kada je vlast za predmet uzela život, ali se postavlja pitanje o kakvom se životu ovde radi. Dakle, voditi biopolitiku za Agambena znači neprestano distancirati goli život (zoe) od političkog života (bios-a). Biopolitika jeste strategija odvajanja političkog života od golog života homo sacer-a. Politika u modernom smislu reči znači moći jasno prepoznati onu populaciju ljudi za koju možemo reći da ih ne možemo žrtvovati i da ih slobodno možemo ubiti. Pojava koncentracionih logara i eutanazije nije ništa drugo nego potpuna manifestacija politike u modernom smislu reči. Izgleda da Agamben u bitnom smislu nastavlja Fukoova istraživanja biopolitike. Posebno se to odnosi na Fukoove zadnje radove na ovu temu. U prethodnom poglavlju smo videli da se tu radilo o novoj veštini upravljanja koju je izumeo neoliberalizam. U čemu je specifičnost ove nove veštine? Neoliberalizam, kao ekonomska strategija, nastaje u opoziciji prema vladajućem fordizmu (državnom kapitalizmu). Kao što smo u prethodnim poglavljima pokazali, osnovne pretpostavke fordističke privrede su bile: državni intervencionizam i potpuna zaposlenost stanovništva. Iz razloga što u njemu dominiraju investicije javnog sektora, do sredinom 60-ih godina se o fordizmu govori i kao o društvu totalne proizvodnje. Upravo zbog toga fordizam neprestano jača potrošačku moć stanovništva i uvodi punu zaposlenost u industrijsku proizvodnju. Imperativ proizvodnje je nametnuo fabriku kao uzor celokupnom društvenom polju. Fabrika tako postaje mesto političke borbe i to su među prvima shvatiti italijanski operaisti. Zato borba protiv kapitalizma kod njih zadobija oblik strateškog otpora radu. Umesto da bude sredstvo za emancipaciju radnika, rad u svojoj otuđenoj formi postaje najveća prepreka tom cilju. Ali već u fordizmu rad teži tome da se protegne na celokupni životni vek radnika. Radnik ne samo da ulaže svoj rad, on neprestano mora da ulaže u svoj rad, da ga obogaćuje i oplemenjuje. Fordizam zahteva celokupnog radnika – što znači da nije dovoljno da radnik prodaje svoju radnu snagu za određenu nadnicu na tržištu rada – nego on mora da investira u sebe i to u obliku očekivanja, nada i snova. To se dešava u trenutku kada radnik ne učestvuje samo kao proizvođač nego i kao konzument. Veliki značaj Kritičke teorije je bio u tome što je ona skrenula pažnju na to da kapitalizam više ne proizvodi samo materijalne uslove egzistencije radnika – kako je to tvrdila klasična marksistička teorija – nego i celokupne ideološke uslove, tj. da putem kulturne industrije sprovodi totalnu kontrolu radnikovog slobodnog vremena. Ona ne samo da proizvodi materijalne uslove egzistencije koji održavaju u životu radnu snagu, nego uz pomoć javnog mnjenja i kulturne industrije ona isto tako kreira mišljenje i potrebe pojedinaca. Ne samo da proizvodi radnu snagu, fordizam proizvodi nade i snove radnika. Ali, sa druge strane, Kritička teorija još uvek veruje u koncept humanističkog subjekta koji, kao što smo videli kod Markuzea, treba da omogući stvaralačkim i ljudskim potencijalima da dođu do svojih prava. Sa druge strane, Altiser polazi od novih tehnologija vladanja, u kojima prednjače naučne strategije i obrazovanje, i pokazuje kakvog to odjeka ima na proizvodnju ideologije tj. proizvodnju poslušnih subjekata. Humanistički subjekt tada pada u vodu zajedno sa snovima Kritičke teorije o nekom društvu oslobođenom ideologije. Ideologija ne samo da nema više funkciju da rastereti radnika teškog fizičkog rada – kako su to mislili Horkhajmer i Adorno – nego ona sada postaje fabrika za proizvodnju poslušnih subjekata. Altiser se samo uzgredno poziva na staru marksističku metaforu o odnosu baze i nadgradnje. Dok baza učestvuje u reprodukovanju materijalnih uslova proizvodnje, dotle nadgradnja utiče na reprodukciju proizvodnih odnosa. Nadgradnja na dva načina može da reprodukuje proizvodne odnose: putem represivnih i ideoloških aparata države. Represivni aparati države se odnose na direktnu primenu sile. To su državni aparati u klasičnom smislu reči: sudstvo, policija, vojska itd. Ideološki aparati su suptilniji i oni služe u svrhu proizvodnje ideologije. Oni stvaraju poslušne i lojalne subjekte. Oni se dele na: sindikate, crkvu, školu, novine, kulturne ustanove itd. U srednjem veku je dominantan oblik ideološkog aparata bila crkva. Ona je sačinjavala dvostruki odnos: crkva-porodica. U kapitalizmu ovaj odnos zamenjuje: škola-porodica. Škola u kapitalizmu postaje mesto interpelacije, odnosno, uključivanja subjekata u ideološke aparate države. Vidimo tako kako interpelirani subjekt nestaje u strukturalnom polju ideologije. Ideologija kao proces proizvodnje subjekata pretpostavlja da svaki od njih mora da zauzme određeno mesto u društvenoj strukturi: kao učesnik u proizvodnji ili kao interpelirani u ideološkom i represivnom aparatu države. U pitanju je još uvek državni aparat fordističkog tipa, okrenut totalnoj društvenom proizvodnji. Smisao ideologije je u uključivanju subjekta u političko-ekonomsko-ideološki sisteme totalne proizvodnje. Interpelacija je sredstvo socijalizacije. Sa druge strane, koncept golog života se razvija na granici socijalne uključenosti-isključenosti. On deluje kao isključena uključenost – što formira novu ekonomsku strategiju: neoliberalizam. Fuko je bio veoma blizu toga da odredi granice biopolitike, ali je, iznenada, opterećen aporijama moći , ustuknuo. Sa druge strane, Agamben nastavlja rad na definisanu biopolitike, ali je još uvek određuje u odnosu na modernu strategiju političke teorije. Veliki doprinos Agambena u odnosu na Fukoa jeste u tome što je on postavio goli život u središte koncepta biopolitike, ali je opet napravio grešku u tome što ga je proglasio modernim političkim projektom. Zapravo, goli život predstavlja tek postmoderni projekat, vezan za ekonomsku strategiju postfordizma (neoliberalizma). Da li je u pitanju samo razlika etimološke prirode? Nismo sigurni, budući da se pojam golog života može suštinski primeniti tek u odnosu na neoliberalizam, koji svojom pojavom datira od početka 80-ih godina XX veka, sa dolaskom na vlast Ronalda Regana u SAD-u i Margaret Tačer u Velikoj Britaniji. Zato je bitno sagledati u čemu se ovaj ekonomski koncept suštinski razlikuje od nekoliko decenija vladajućeg fordizma. A da je Agamben nešto od toga naslućivao govori nam i sledeća konstatacija: „Foucault je – kao što smo vidjeli – odredio razliku između moderne biomoći i suverene moći stare teritorijalne države preko stjecišta dvaju simetričnih obrazaca. Zadati smrt ili pustiti živjeti sažima geslo stare suverene moći, koja se provodila prije svega kao pravo ubiti; dati život i pustiti umrijeti pak načelo je biomoći, čiji je glavni cilj podržavljenje biološkog i skrbi za život (...) između ta dva obrasca ubacuje se treći, koji određuje specifičniji karakter biopolitike 20. stoljeća: ne više zadati smrt niti dati živjeti, nego dati nadživjeti. Odlučni prinos biomoći našega vremena nisu ni život ni smrt, nego stvaranje modulabilnog i virtualno beskonačnog nadživljavanja“. Pojam ″nadživljavanja″ upućuje na postmodernu politiku (neoliberalizam) koja kombinuje različite ekonomske i policijske mehanizme kako bi održala izolovanom zoe u odnosu na bios. Vanredno stanje je uvek neka situacija u kojoj postojeće norme bivaju stavljene van snage i ono ne mora uvek biti primenjeno na celoj teritoriji neke države. Fukoove analize su nam pomogle da shvatimo da se biopolitika, umesto na teritoriji, sprovodi nad nekim delom stanovništva (populaciji). To znači da je vanredno stanje moguće zavesti i samo na delu neke teritorije, sa namerom da se uspostavi kontrola neke rizične grupe. U tu svrhu mogu da se donesu mere administrativno-policijskog tipa. U izvesnim slučajevima one mogu samo podsećati na vanredno stanje i mogu važiti na ograničenom delu neke teritorije i mogu se primeniti samo na određenoj populaciji (rizična grupa). Rizici mogu biti različitog tipa: od getoiziranih područja u kojima se trguje narkoticima, do virusnih epidemija i terorističkih napada. Upravo zbog toga neoliberalizam kombinuje ekonomske metode i policijske tehnike kako bi održao homo sacer-a, odnosno goli život, u nekom čistom stanju zoe, izolovanog od bios-a, tj. kako bi neku rizičnu populaciji odvojio od politički aktivnog ili radno sposobnog dela stanovništva. U nekom od prethodnih poglavlja je bilo reči o tome da neoliberalizam, kao ekonomska strategija regulacije društva na osnovu tržišnih principa, treba da upravlja faktorima rizika. Kada je u pitanju genetski kapital, videli smo da se zdravlje pojedinca ne mora više procenjivati na osnovu trenutnog biološkog stanja organizma, nego u odnosu na to da li određeni pojedinac nosi sa sobom izvesne genetske predispozicije za obolenje od neke bolesti (faktori rizika), koje se kao takvo može preneti i na potomstvo. Ovi faktori su najčešće naslednog karaktera i mogu preciznije definisati potencijalni životni vek pojedinca, nego stvarne godine života. U pitanju su: nasledne bolesti, prirodne sklonosti kanceru, gojaznosti itd. Tako vidimo da biopolitika, kao veština upravljanja ljudima, kombinuje različite ekonomske metode i policijske tehnike kako bi neku populaciju zaštitila od faktora rizika. Zaštita ovog tipa podrazumeva da se mora izolovati ona populacija koja potencijalno produkuje faktore rizika. Ali, kao ekonomska strategija regulacije društva na osnovu tržišta, neoliberalizam vrši procenu koje rizike treba suzbijati, a koji se mogu tolerisati. Dakle, neoliberalizam je veština upravljanja ljudima na osnovu tržišnog principa, odnosno, na osnovu trenutne ponude i potražnje ljudskih resursa. Upravo iz toga razloga neoliberalizam je primoran da uvede vanredna stanja u svim onim područjima gde izgleda da je ponuda ljudskih resursa velika, a potražnja za njima mala. Neoliberalizam u tim područjima razdvaja goli život (zoe) od političkog i društveno aktivnog života (bios-a). To su sva područja u kojima vlada urgentna borba protiv terorizma, navijačkih grupa, virusnih oboljenja, trgovine narkoticima itd. Tamo se neprestano proizvodi goli život, kao onaj deo života ljudskog bića koji se ne može žrtvovati, a može slobodno ubiti. Upravo nadživljavanje predstavlja formu u kojoj se goli život održava u nekom čistom stanju: u koncentracionim logorima je to već bio slučaj sa ″muslimanom″ – nultim stadijumom života ljudskog bića – dok se danas sličan postupak primenjuje i na problemu eutanazije. Neoliberalizam je ekonomska strategija u doba finansijskog kapitalizma, što znači da se industrijska proizvodnja, u svakom segmentu društva, neprestano ograničava u korist berzanskih špekulacija. To kao posledicu ima stvaranje dominatnih i rezervnih privrednih područja (tržišta). U središtu industrijske proizvodnje, odnosno centru kapitala – koji danas nije vezan za nacionalnu državu nego može biti organizovan na nekom sasvim drugom teritorijalnom principu kao što je kvart, rejon, grad, oblast (sličan princip važi i za periferiju kapitala, što znači da u okviru neke teritorije možemo imati potpuno odvojena područja industrijalizovanih, deindustrijalizovanih i reindustrijalizovanih oblasti, odnosno, paralelno, jedni pored drugih mogu egzistirati fordistički i post-fordistički oblici proizvodnje, na primer: deindustrijalizovane zone pretvorene u muzeje, ruinizirane industrijeske zone i postfordistički sektori usluga – NGO, tržni centri, lanci zdrave i brze hrane itd.) – stvara se višak vrednosti, dok se na periferiji kapitala gomila nepotrebna radna snaga, koja formira sekundarna i rezervna privredna područja. Kao što kapital više ne poznaje teritorijalne granice, tako ni radna snaga više nije ograničena teritorijalnim principom. Upravljanje ljudima se sve manje sprovodi putem disciplinskih mera, a sve više na osnovu policijskih postupaka, koje od nekog deindustijalizovanog područja prave poligon za izvođenje vanrednih vojnih operacija, usmerenih protiv rizičnih društvenih elemenata (gangsterskih skupova, navijačkih grupa, terorističkih organizacija, itd.). Grad postaje neko ratno područje u kojem se svako bori sa svakim : navijači protiv policije i drugih navijačkih grupa, bande protiv policije i drugih bandi, terotističke organizacije protiv državnih aparata, itd. Ali to ne znači da su disciplinski mikro-mehanizmi prestali da postoje. Naprotiv, oni sve više počinju da odlikuju neformalne društvene organizacije: poput navijačkih grupa i gangsterskih skupina. Ove neformalne skupine se sve više organizuju na nekom militatnom principu i u obliku neke vojne formacije. Disciplina vojničnog tipa sve više ulazi u deindustrijalizovana područja kapitala na periferiji, dok proizvodnja golog života postaje sastavni deo ekonomske strategije upraljavljanja ljudima. U tome smislu možemo govoriti o mikro-fašizmima koji nastaju na periferiji kapitala i čija je osnovna odlika u tome da predstavljaju grupu razočaranih pojedinaca opsednutih nagonom samodestrukcije. Ove fašizoidno-paranoidne mikro-skupine, organizovane na militantan način, imaju zadatak da izazivaju blokade velikih (molarnih) skupova. Izgleda da je Kapitalizam iz pojave fašizma izvukao značajne pouke nakon Drugog svetskog rata. Da bi sprečio fašizam na globalnoj ravni, kapitalizam mora da ga proizvede na mikro-nivou. Iz toga razloga on stvara razočarane mikro-skupove koji će prekidati globalne fašizoidne tendencije. Na primer: Istorija, Rasa, Nacija itd. nisu više predmet masovnih društvenih investiranja ili nisu primarni predmet, dok, sa druge strane, one igraju bitnu ulogu u nekoj mini-formaciji, kao što su bande u kojima vlada rasistički princip i navijačke grupe nacionalno ili klasno obojene. Dakle, ove grupe se mikro-fašizmom suprotstavljaju grupacijama sličnog tipa, na podlozi čega traje permanetno ratno stanje između njih, što upravo onemoguća uspostavljanje nekakvog masovnijeg pokreta. U tome smislu možemo reći da su prekretnicu u tom pogledu predstavljale ’70-e godine XX veka. Šta se bitno dešava u tome periodu? Krajem ’60-ih postaje jasno da mladi igraju sve značajniju ulogu u društvenim promenama. Institucije fordističkog tipa nisu više u stanju da obave funkcionalnu socijalizaciju, budući da je glavni instrument interpelacije (porodica-škola) počeo da gubi na značaju. Porodica i škola sve manje učestvuju kao oblici društvenog uključivanja, a sve više postaju faktori socijalne isključenosti. To je posebno došlo do izražaja sa pojavom neoliberalizma, koji pridaje veoma veliki značaj kulturnom i socijalnom kapitalu kao regulatornom principu na tržištu rada. Neoliberalizam, u zemljama zapadne Evrope, dovodi do značajnog povećanja nezaposlenosti ’80-ih i ’90-ih godina, što je jednim delom uzrokovano i stvaranjem ilegalnog tržišta radne snage (sive zone rada) u zapadnoj Evropi, koji nastaje kao posledica sve većeg priliva stanovništva iz sovjetskih i arapskih zemalja. Sa druge strane, neoliberalni političari sve više koriste takvu situaciju kako bi se obračunali sa radničkim sindikatima i izborenim radničkim slobodama (osmočasovno radno vreme, plaćeni dodatni rad, zdravstvena i socijalna zaštita, itd.). Sa druge strane, opozicija industrijskoj proizvodnji sve više dolazi do izražaja u tercijalnom sektoru (lanci brze i zdrave hrane, mega-marketi, razvoj gradskog turizma itd.). Paralelno sa pretvarenjem radnika u male preduzetnike teče i proces deindustrijalizacije gradskog područja. Industrijska postrojenja se izmeštaju u nerazvijene i srednje razvijene zemlje, gde postoji jeftinija radna snaga i blaže ekološko zakonodavstvo. To je period kada dolazi do stvaranja mnogobrojnih multi-kompanija, koje, najčešće, ne poznaju nacionalna ograničenja i prostiru se svuda gde su uslovi za proizvodnju viška vrednosti povoljniji. Paralelno sa razvojem multi-kompanija dolazi do pojave mega-marketa, koji čine lako dostupnom enormnu količinu raznovrsne robe, proizvedene i skladištene širom sveta. Oni se podižu u centrima velikih gradova i opremaju značajnim sporednim objektima (rashladni uređaji, kafići, restorani, teretane, itd.), kako bi se posetilac prinudio da što duže vremena boravi u njima. Sve ove pojave doprinele su tome da se socijalna situacija drastično pogorša u velikim gradovima Evrope i sveta, krajem 90-ih godina XX veka. Mladima više nije zagarantovano zaposlenje, donose se zakoni koji studentima ograničavaju radnu sposobnost, i oni se sve više izoluju u gradskim četvrtima (kvartovima) koje zadobijaju autonomni oblik egzistencije u odnosu na šira gradska područja. U takvim uslovima institucionalni mehanizmi porodice-škole gube na značaju, dok sve dominatnija postaju neformalna udruženja mladih (gangsterske i navijačke skupine). Tako se stvaraju novi oblici mikro-fašizama koji se nalaze u opoziciji sa velikim molarnim skupovima: Nacije, Rase, Istorije, itd. Disciplinski mikro-mehanizam, koji je još uvek bio karakterističan za fordističku državu, sada se premešta iz javne u privatnu sferu društva. U trenutku kada se uvodi neobavezna vojna služba (plaćena vojska) i reformiše kazneni sistem (javno-privatna partnerstva), u tome trenutku militatne tehnike i policijske metode sve više ulaze u samo središte deindustrijalizovanih gradskih područja i getoiziranih gradskih četvrti (kvartova). Grad postaje polje borbe militarizovanih i getoiziranih grupacija, koje učestvuju u kreiranju izolovanih teritorijalnih segmenata gradskog područja. Tako, u svakom trenutku, grad ili uži deo grada, može postati poprište uvođenja vanrednog stanja, što znači da važeće norme u svakom trenutku mogu biti stavljenje van snage. Grad postaje politički prostor u kojem se svakodnevno proizvodi goli život, kao sredstvo izolacije onoga nedostojnog i životinjskom u čovek (zoe), a kojeg kao takvog možemo beskorisno uništiti (ne možemo ga žrtvovati, a možemo ga slobodno ubiti). To je proces nadživljavanja koji se redovno sprovodi u gradskim kvartovima, velikim bolničkim centrima, na aerodromima i svuda drugde gde postoje mogućnosti da se goli život precizno označi i izoluje u polju biopolitike. Biopolitika sada zadobija razmere vanrednog stanja, a njene granice bivaju jasno naznačene policijskim i vojnim interevencijama (borbom protiv terorizma u globalnim razmerama). Sve to nam govori da je biopolitika danas ušla u jedan prostor neprestanog vanrednog stanja, u kojem su institucije nacionalne države stavljene van snage, dok na svetsko-političkoj pozornici dolazi do ponovne preraspodele snaga. Izgleda da smo danas sve više u vlasti neke ogromne imperije koja svoje nadležnosti proširije i u domen nacionalnih država. Upravo o tome govore Antonio Negri i Majk Hart. O tome će biti više reči u narednom poglavlju.