GRAND TORINO - IZMEĐU FORDIZMA I POSTFORDIZMA

Uvod Grand Torino (2008) je film nastao u režiji Klinta Istvuda, koji ovde igra i glavnu ulogu, penzionisanog Fordovog radnika i učesnika Korejskog rata, Volta Kovalskog (Walt Kowalski). Kovalski je čovek autoritativnog tipa i teške naravi, često u lošim odnosima sa okolinom (sukob sa susedima, porodični problemi itd). Film počinje sahranom njegove žene. Kovalski živi u sredini koja je već godinama naseljena imigrantima. U pitanju su Hmongi, narod poreklom iz Vijetnama, koji su učestvovali na strani Amerikanaca u Vijetnamskom ratu i koji su, nakon poraza, masovno emigrirali u SAD. To je socijalni okvir koji prati glavnog junaka: Volta Kovalskog. U nastavku filma saznajemo da je njegovo naselje veoma nesigurno područje za život, većina belog stanovništva je napustila taj kraj, a na delu je i rat bandi (azijati su u sukobu sa latinoamerikancima i crncima). Tu otkrivamo jednu krajnje postfordističku situaciju, gde se socijalni život grada organizuje na nivou malih skupina međusobno suprotstavljenih. Ali postfordizam nije samo na taj način prisutan u filmu. Sukob fordizma i postfordizma biva očit i na primeru automobila. Kovalski poseduje Gran Torino, Fordov model iz 1972, dok njegov sin trguje sa Tojotinim automobilima. Duboki nesporazum fordizma i postfodizma izražava i komentar Kovalskog upućen sinu: „Ubilo bi te da si kupio američka kola“. Fordizam Kovalski je pripadao drugoj generaciji poljskih emigranata, koji su bili zaposleni u fordovima fabrikama nakon Drugog svetskog rata. Disciplinovan rad za trakom i učešće u ratu je od njegove ličnosti stvorilo veoma čvrst i autoritativan karakter. Podložnost autoritetu i disciplini, kod njega izaziva jak osećaj pripadnosti beloj radničkoj klasi, a rasni stavovi koji odatle slede samo su posledica klasne ksenofobije. Kao tipični reprezent radničke klase, Kovalski je predstavnik i malograđanske ideologije, koja je bila nezaobilazan elemenat u stvaranju stalnog fordističkog radnika. Dve vrednosti zbog toga čine okosnicu njegovog života: Gran Torino (Fordov model iz 1972) i M1 (puška koju je kao trofej doneo iz Korejskog rata). Ove stvari simbolizuju dane američkog prosperiteta: ekonomsku i vojnu dominaciju. Fordov automobil je simbol moći Američkog sna, dok je puška "M1" potvrda vojne prevlasti Amerike (puška kao trofej osvojen u ratu). Da bismo mogli shvatiti lik Kovalskog neophodno je nešto više reći o samom fordizmu. Fordizam se pojavljuje kao ekonomska strategija omasovljavanja radničkog pokreta. Osnovni moto Forda je bio "da automobili ne kupuju automobile", što je značilo da radnik u Fordovim fabrikama mora biti i ekonomski sposoban da sebi obezbedi automobil, kao korisno prevozno sredstvo ali i kao simbol društvenog prestiža. Na taj način Ford nije samo dobijao lojalnu radnu snagu nego i potencijalne potrošače svojih proizvoda. To je dovelo do toga da je fordizam uvećao životni standard radničke klase, ali je zauzvrat zahtevao njihovu lojalnost. Kao sistem organizacije proizvodnje fordizam se sastoji od nekoliko karakteristika: stalnog radnika, tejlorističkog menadžmenta i tehničkog mehanizma (pokretna traka). Stvaranje stalnog radnika je bio dug i mukotrpan proces. On je pretpostavljao da se mora obrazovati radnik sposoban da odgovori svakodnevnim izazovima u proizvodnom procesu. Umesto da radnici s vremena na vreme menjaju mesto prebivališta, u potrazi za boljim zaposlenjem, trebalo je obezbediti da radnik ima stalno mesto zaposlenja, dovoljno visoke nadnice i da nesmetano može na napreduje na radnom mestu. Od nekvalifikovane i polukvalifikovane radne snage, zaposleni u Fordovim fabrikama su bili u mogućnosti da napreduju do administrativnog položaja, nakon dve decenije zamornog i disciplinovanog rada za pokretnom trakom. Pokretna traka je dovela do specijalizacije radnog procesa i usložnjavanja radnih zadataka, što je od radnika često zahtevalo povećan psihofizički napor i specifičan stil života. Tejloristički menadžment je iziskivao podelu radnog procesa na niz nezavisnih i samostalnih zadataka, što je odgovaralo radu na pokretnoj traci, omogućavajući tako da rad u preduzeću postane neposredno merljiv. Na taj način nastaje radna norma kao normativni obrazac produktivnosti rada. Organizacija proizvodnje tako zavisi od dva podjednako bitna faktora: sa jedne strane se nalazi masovna radna snaga, centralizovana i homegenizovana u proizvodnom sektoru, disciplinovana i selekcionirana uz pomoć fabričkih normativa, dok sa druge strane deluje menadžerska tehnokratija, obrazovana od strane visokoklalifikovanih radnika i administrativnih službenika. Tako se radni proces podelio na dva dela, na proizvodnu i nadzornu instancu, od kojih je jedan učestvovao u izradi radnih zadataka, a drugi u njihovom sprovođenju (izvršavanju). Nadzor i proizvodnja su se ujedinili u zajedničkom cilju, stvaranju disciplinovanog i stalnog radnika, podložnog neprestanim intervencijama na psihofizičkim osnovama i u biopolitičkom polju. Uvođenje disciplinskog modela u proizvodnju zahteva i niz mahanizma usložnjavanja radnog procesa, što sve skupno čini nadzor efikasnijim i produktivnost većom. Eto zašto za fordizam važi Trontijeva tvrdnja da je fabrika postala reprezentativni uzor celokupnom društvenom polju, a ono što ga deli jeste mehanizam organizacije fabričke proizvodnje, koji se zasniva na podeli nadzornih i proizvodnih pozicija. Disciplinski mehanizam je ono što omogućava prelaz iz jedne grupe u drugu, iz proizvodnog u nadzorni sektor, zahvaljujući precizno definisanom radnom normativu. Produktivnost rada može da se uveća samo ukoliko zajedničkim snagama deluju proizvodni i nadzorni mahanizam, ukoliko iz proizvodnog sektora uvek može da se regrutuje iskusna nadzornička elita. To je razlog zašto u fordizmu klasnu borbu nadomešta statusna borba, a klasni interes se transformiše u lični. Uspeh fordizma garantuje permanentna reprodukcija disciplinskog dualizma (rukovodeće i proizvodne instance). Ukoliko bi se i samo na trenutak ovaj dualizam doveo u pitanje i sam sistem bi odmah prestao nesmetano da funkcioniše. Značaj Trontijeve intervencije je u tome što ona naglašava da u osnovi društvenog dualizma stoji fabrički dualizam, tj. dualizam koji nastaje iz dobre selekcije proizvodnih i upravljačkih pozicija u nekom proizvodnom procesu. Rad u osnovi reprodukuje ove pozicije, budući da on predstavlja istovremeno i organizaciju rada, što znači da nužno proizvodnim instancama priključuje upravljačke mehanizme, bez kojih produktivnost u fordizmu ne bi imala smisla. Kakve su implikacije ovih razmatranja na samu analizu filma? Od fordizam ka postfordizmu Kovalski je tipačan predstavnik fordističkog radnika. Rođen u Americi kao pripadnik druge generacije poljskih emigranata, on reprezentuje belu radničku klasu koja, nakon rata, svoju sreću traži u Fordovim postrojenjima za proizvodnju automobila, nošena čvrstim američkim idealima (vera u Američki san, u vojnu i ekonomsku prevlast SAD-a itd.). Kovalski je proživeo najbolje dane fordizma, ali i njegov sunovrat početkom 1980-ih. U filmu se o tome ništa ne kaže, ali na osnovu nekoliko sporednih momenata mi možemo konstruisati dati problem. Okolina u kojoj živi Kovalski uglavnom je naseljena imigrantima: latinoamerikancima, azijatima, crncima. Stiče se utisak da belo stanovništvo čini manjinu na tim prostorima. Nekoliko starih osoba, koji prave društvo Kovalskom, jesu ostaci nekadašnje bele radničke klase. Način na koji oni provode penzionerske dane uglavnom je povezan sa uobičajenim navikama radničke klase: opuštanje uz alkohol u lokalnom kafeu, gledanje sportskih prenosa, prepričavanje minulih događaja itd. Kovalski odbija da promeni okolinu iako se svakodnevno užasava svojih komšija, kosookih Hmonga, koji žive na tradicionalni način (proširena porodica, dominantan autoritet starijih članova, porodnična hijerarhija itd.). Da bismo shvatili socijalno okruženje u kom živi glavni junak ovog filma, neophodno je i nešto više reći o demografskim promenama u SAD-u, u poslednjim nekoliko decenija. Tokom 1960-ih, u Americi je bilo popularno da belačko stanovništvu napušta gradska područja i da se seli u prigradska, što je njima omogućavalo bolje uslove stanovanja (komfornije dvorišne kuće, manja zagađenost, odsustvo buke i gradske gužve itd.), dok se uz pomoć automobila za veoma kratko vreme moglo stići do grada. To je period kada dolazi do naglog porasta srednje klase i rasta životnog standarda afroameričke populacije, koji naseljavaju centralne delove gradskih područaja, odnosno, ona područja koja belci pod najezdom afroameričke srednje klase napuštaju. Već početkom XX veka, industrijalizacija i masovna proizvodnja dovode do sve učestalijih migracija seoskog crnačkog stanovništva sa Juga zemlje u srednje i velike industrijske gradove na severu SAD-a. Sa završetkom Drugog svetskog rata – poznato je da su SAD iz ovog rata izašle ne samo kao pobednice nego i sa procentualno najmanjim ratnim gubicima – trend industrijalizacije se nastavlja, što vodi naglom rastu životnog standarda, a samim tim dovodi i do porasta srednje klase. Afroameričko stanovništvo postaje sve osetljivije na društvenu nepravdu, a protesti protiv rasizma se šire celom teritorijom SAD-a. Sa druge strane, razvoj i širenje gradskih područja dovodi do velike koncentracije gradskog stanovništva na malom prostoru, što izaziva povremene ili stalne migracije belog stanovništva u prigradska područja. Naseljavanje centralnih gradskih prostora afroameričkim stanovništvom teče uporedo sa sve učestalim migracijama belog stanovništva u prigradska mesta. Tako dolazi do situacije da belci sve više predstavljaju manjinu u centranom gradskom okruženju. Međutim, trend industrijalizacije počinje naglo da opada početkom 1980-ih, kapital sve više napušta velike i srednje gradove SAD-a i seli se u Singapur, Kinu, Južnu Koreju, na tzv. azijski Pacifik , koji pospešuje razvoj novih tehnologija, informatičkih i telekomunikacionih mreža, ali otkriva i nove oblike proizvodnje (tojotizam). To vodi transformaciji fordizma u postfordizam, a rad za trakom i masovnu proizvodnju sve više smenjuje rad sa mašinama i proizvodnja bez skladištenja (mreže dobavljača i porodični poslovi). To vodi novim demografskim promenama, gradska područja sve više jesu izolovani entiteti koji funkcionišu na osnovu teritorijalnih podela. Grad tako postaje stalno ili privremeno područje vanrednog stanja, gde se različite grupe bore za teritorijalnu prevlast (azijati pritiv latinoamerikanaca i crnaca i obratno). U takvom socijalnom okruženju živi Volt Kovalski. Njegov otpor prema promeni sredine povezan je sa pokušajem da odbrani tradicionalne vrednosti radničke klase, dok je prezir prema azijskom narodu izraz ksenofobije belog fordističkog radnika. Loši porodični odnosi i česti sukobi sa sinovima oko nekih osnovnih životnih pitanja su izraz klasnog sukoga i prikrivenog neprijateljstva koje vlada između stare radničke klase, sklone autoritetu i disciplini, i malog privatnog preduzetništva, sklonog promenama i fleksibilnom stilu života. Ovaj sukob postaje najdramatičniji po pitanju izbora automobila, budući da za Kovalskog Gran Torino predstavlja simbol dominacije fordizma i snage američke ekonomije, dok tojotizam, nasuprot tome, znači pad i slabljenje. Kovalski nesvesno oseća da je kolonizovan od strane azijskih naroda, to je razlog zašto mu se povremeno vraćaju sećanja iz rata. Odbrana tradicionalnih američkih vrednosti za Kovalskog postaje imperativ iz razloga što time on zapravo brani pozicije stare radničke klase i vlastiti životni stil. Da je to tako može se najbolje uočiti iz odnosa Kovalskom i Taoa (Bi Vang), mladog azijatskog momka kome Kovalski postaje neka vrsta mentora i zaštitnika. Njihovo poznastvo nastaje na nesvakidašnji način, kada mladi Tao, izmanipulisan od strane rođaka i njegove bande, bezuspešno pokuša da ukrade Voltov Gran Torino. Da bi se opravdao kod suseda za počinjenu grešku, Tao je primoran da neko vreme kod njega obavlja kućne popravke, a pošto mu se momak dopadne Kovalski odluči da ga zaposli u građevinskoj firmi svog poznanika. Najzaslužnija za njihovo prijateljstvo jeste Su, Taoova sestra, koja je već neko vreme uzaludno pokušavala da stupi u kontakt sa mrzovoljnim susedom. Odnos sa mladim Taoom otkriva i sasvim drugo lice Kovalskog. Kovalski shvata da mladića treba podučiti izvesnim trikovima, kako bi se ovaj snašao u radničkoj sredini i ostavio dobar utisak kod poslodavca, od čega mu prvenstveno i zavisi mogućnost zaposlenja. Pored stručnih poslova, Kovalski obučava momka i tradicionalnoj muškoj ulozi, mačo muškarca, spremnog da na sebe preuzme rizik i inicijativu. U odnosu prema mladiću Kovalski zauzima očinsku ulogu (oca zaštitnika) i zahvaljujući tome on sa njim ostvaruje odnos kakav nikad nije uspeo da uspostavi sa svojim prirodnim sinovima. Kovalski je u stanju da odigra očinsku ulogu, samo zato što je mladić od početka prihvatio starca za svog uzora i učitelja. Ono što ovde ne treba da previdimo jeste da su individualni odnosi samo slike klasnih odnosa i da subjektivni doživljaji jesu samo izrazi klasne solidarnosti između mladog imigranta i ugroženog belog fordističkog radnika. Proces prihvatanja očinstva ovde se razvija kao klasni odnos, a ksenofobija radničke klase nestaje u trenutku kada ova postaje svesna sopstvenog klasnog položaja. Ugroženost i sterilnost radničke klase ovde idu zajedno sa potrebom da se produži agonija preživljavanja, a usvajanje sada dobija primat nad prirodnim očinstvom. Ali već i sama mogućnost da se veštačkim putem proizvede očinstvo spada u strategije postfordizma i pripada novim tehnologijama genetskog inženjeringa, tako da agonija stare fordističke klase postaje razumljiva tek u novim postfordističkim okolnostima. Usvajanje je proces koji ovde podrazumeva i prihvatanje određenog životnog stila, pre svega prihvatanje uloge mačo muškarca (ekonomski nezavisnog muškarca, hranitelja porodice itd.) kao osnovne pretpostavke formiranja fordističkog radnika. Ipak, fordizam je na umoru, to saznajemo u trenutku kada mladić pokušava da zasnuje radni odnos, u čemu ga sprečavaju nerešeni rodbinski sukobi. U nemogućnosti da napusti postfordističko okruženje, gradsko područje je ispresecano teritorijalnim podelama, a ratni sukob je tamo vrhunsko načelo koje vlada među različitim bandama, mladić je primoran da se za pomoć ponovo obrati svome mentoru. U tom trenutku dolazi do izvanrednog obrata. Tada na scenu stupa fordistički košmar. Volt Kovalski je zapravo otelotvorenje takvog košmara. Ne samo da vlastiti život već godinama gradi na minulim vrednostima (Gran Torino i M1), nego je on sada spreman i da se žrtvuje zarad dobrobiti svog košmara. Naravno, kao i svaka žrtva i ova je pomalo licemerna i neuverljiva, budući da mi doznajemo da je Kovalski već ozbiljno bolestan i da mu nije ostalo još mnogo da proživi. Ali, umesto da umre običnom smrću i na taj način produži agoniju radničke klase, Kovalski to odbija i ustaje u odbranu sopstvenog košmara, a za tako nešto mu je potrebna spektakularna smrt, što on na kraju i čini. Umire u gangsterskom stilu, upucan od strane lokalne bande, sa nekoliko stotina hitaca u telu. Taj postupak samo na izvesno vreme čini kraj mogućim za život, budući da spretnom intervencijom policije lokalna banda biva uhvaćena i zatvorena, ali na duži vremenski rok zaista ne rešava problem. Sa druge strane, mladić u nasleđe dobija Gran Torino, uz žučno protivljenje Voltovih sinova, postajući tako legitimni nasledni klasnog košmara i sećanja na jedno vreme uspona i propasti američke hegemonije. Zaključak Gran Torino završava tragično, pa ipak to nije jedan tužan film. Ali, svakako, jeste košmaran. Košmar je ovde predstavljen u obliku odumiranja fordističke radničke klase. Kavalski sam po sebi jeste jedan košmar. Njegov život već odavno nema smisao, u sukobu je sa sinovima i komšijama, a stiče se utisak da prezire sve živo. Pa ipak, jedna mala iskra nepravde bila je dovoljna da ga pokrene na žrtvu. Ali, ne treba ovde biti preterano patetičan. Šta je ono što pokreće Kovalskog? Pa to je upravo taj fordistički košmar, koji ga i održava u životu i koji, na kraju, od njega zahteva žrtvu. Nije potrebno podrobnije ulaziti u procenu realnosti svršetka filma. Kraj filma i dolazi kao potvrda fordističkog košmara i zbog toga je on više simptom nego istinska predstava stvari. Film gaji izvesno poverenje u to da narušeni poredak može iznova biti ponovo uspostavljen. Policija na kraju filma obavlja tu ulogu. Ona dodeljuje ideološki smisao filmu i omogućava da fordistički košmar postane stvarnost. Umesto da se prekine, fordistički košmar mora biti iznova sanjan. Gran Torino tako postaje simbol, ali i zavet. Na taj način i sam jeste košmar i funkcioniše na način košmara, slabeći našu sposobnost sanjanja. U svakom slučaju Gran Torino se mora iznova razlupati i slomiti, kako bi ideološka magla sa njim nestala. Gran Torinu se mora pripojiti jedan Sudar (1996), kako bi se sposobnost sanjanja iznova mogla nastaviti. Bez toga, svi smo pomalo u njemu izgubljeni. Literatura: A. Breznican, First look: Eastwood puts his scowl in high gear for 'Gran Torino', 2008,http://usatoday30.usatoday.com/life/movies/news/2008-10-22-gran-torino-first-look_N.htm?csp=34 M. Kastels, Uspon umreženog društva, Golden marketing, Zagreb, 2000. S. Bolonja, Odnos između fabrike i društva kao istorijska katerogorija, 1991, http://csi-platforma.org/tekstovi?page=8, pregledano: 22. 01. 2013. P. A. Barun i P. Svizi, Monopolni kapital, Stvarnost, Zagreb, 1969. Š. Šingo, Nova japanska proizvodna filozofija, Prometej, Novi Sad, 1955.