VEČNI PUT U TRANZICIJU

Toliko smo već potrošili reči na priču o tranziciji. Zapravo, više od pola veka mi se nalazimo u permanentnoj tranziciji. Malo smo gledali na Istok (SSSR) – to beše u početku (nakon Drugog svetskog rata), potom smo se malo ugledali na Zapad (na SAD do 1960-ih godina) – onda smo išli između Istoka i Zapada nekim svojim (trećim) putem (nesvrstani) i favorizovali socijalizam sa ljudskim likom – iako smo staljinistički scenario nekoliko puta ponavljali i kod kuće (počev od 1948. i rezolucije Informbiroa, kasnije nakon studentskih protesta i perioda stabilizacije tokom 1970-ih), da bi ušli u jednu labavu federaciju 1980-ih, sa nekoliko centara moći (od kojih su najznačajniji bili oni u Beogradu i Zagrebu). Ali, nikad dosta avantura, tako se krajem 1980-ih, kada je ceo svet ulazio u eru globalizacije (u Nemačkoj je pao Belinskih zid, SSSR se raspadao), Jugoslavija pocepala u građanskom ratu (1991 – 1996), a Srbiji nije bio dovoljan jedan rat te je započela još jedan na Kosovu (1998) – zapravo, taj na Kosovu je potajno tinjao još od 1981. godine – što je na kraju izazvalo i NATO intervenciju (1999). Tako su na ovim prostorima zemlje ušle u period tranzicije – što otprilike označava miran prelazak iz socijalizma (sa ljudskim likom) u neoliberalni kapitalizam. Koliko je taj tranzicioni period bio miran svedoče i tajkunske privatizacije koje su ubrzale proces deindustrijalizacije i izazvale masovnu nezaposlednost stanovništva. Osiromašivanje zemlje je započelo u ratu – građanski rat je bio samo izgovor za novu klasnu podelu i novu akumulaciju kapitala (ona je nastala kako kao proizvod ratnog profiterstva tako i kao posledica krijumčarenja nafte i cigareta u periodu sankcija) – da bi se nastavilo u periodu tranzicije kada veliki broj stanovništva ostaje bez posla, kako usled raspada brojnih preduzeća tako i usled procesa njihove reorganizacije i uvođenja neoliberalnih metoda rada (divlja privatizacija, javno-privatna partnerstva, organizacija rada na osnovu podugovarača i lizing kompanija i sl.). U početku, građanski rat je bio sastavni deo antifašističke borbe, a cilj mu je bio i totalna promena društvenog sistema: prelazak (tranzicija) iz kapitalizma u socijalizam. Uzor za tako nešto se pronalazio u SSSR-u, a pokretač tog procesa (kao i u Sovjetskom savezu) je bila Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je bila organizovana na principu saveza između radnika i seljaka, a glavni politički neprijatelj su bili predstavnici visoke buržoazije (industrijalci, bankari, veleposednici itd.) kao i ultra nacionalisti: monarhisti (četnici) i fašisti (ustaše). To je razlog zašto se antifašistička borba u bivšoj Jugoslaviji odvijala na više frontova: kako protiv narodnog okupatara (Nemaca i Italijana) tako i protiv domaćih izdajnika – pri čemu izdajnik ne znači samo fašistički kvinsling (Nedić, Ljotić, Pavelić i dr.) nego i oni koji izdaju socijalističku ideju (četnici Draže Mihajlovića). Sa druge strane, koncept jugoslovenoskog socijalizma nije nužno podrazumevao pretvaranje seljaka u industrijske radnike, budući da su na selu postojale zadruge, a lica zaposlena u njima su imala status sličan stalnom fabričkom radniku (obavezno zdravstveno, socijalno i penziono osiguranje). Ipak, život u selu se razlikovao od grada – ne samo u ekonomskom, nego i u kulturnom i ideološkom smislu (negovala se tradicionalna i narodna kultura), ali su dopirali i uticaji urbanog stila života (šlager muzika, kasnije, džez i rokenrol, pop i disko itd.). Ali, generalno život seljaka se nije puno razlikova od života radnika. Filozofija jugoslovenskog socijalizma je bila u tome da se težilo masovnom zapošljavanju, a stalno zaposlenje je bio jedan od izvora lojalnosti političkom sistemu. Kriza sistema se javlja tokom 1970-ih godina – što je generalno uslovljeno krizom u svetu (ukidanje zlatnog standarda 1971. godine, zagarantovanog bretonvudskim sporazumom i naftna kriza 1973.) – automatizacija proizvodnje je stvarala višak zaposlednih – deo njih se odlivao u inostranstvo (u vidu gastarbajtera u Zapadnoj Nemačkoj, izvođači radova u afričkim zemljama i dr.) – dok se i državni dug naglo uvećao usled svih tih ekonomskih promena, a što je počelo da se oseća tek početkom 1980-ih godina. U bivšoj Jugoslaviji su postojale dve vrste elita: ekonomsko-političke (uglavnom se radilo o tehnokratama koji su dolazili iz sfere prirodnih i tehničkih nauka) i kulturne elite (oni su spadali u domen humanistike). Iako se život političkih funkcionera nije u mnogome razlikovao od običnog radnika, ipak je postojala vidna razlika u ekonomskom standardu. U tom periodu je bilo karakteristično za zemlje Zapada, a naročito Skandinaviju, da politički funkcioneri i direktori privrednih preduzeća uspostavljaju prisan odnos sa radničkom klasom, nivelišući tako klasne razlike (ručavanje u radničkim kantinama, organizacija radničkih svečanosti, radničkih ekskurzija, kolektivnih letovanja i dr.). Kao socijalistička zemlja bivša Jugoslavija se takođe trudila da prikrije klasne razlike koje su nužno postojale između političko-ekonomske elite (političkih i privrednih funkcionera) i radničke klase. Za razliku od političko-ekonomske elite i njenog koketiranja sa radničkom klasom, kulturne elite su gradile distancu kako prema političkim funkcionerima tako i prema radničkoj klasi. To je kulturnoj eliti omogućavalo da zauzme jedan kritičan stav prema jugoslovenskom socijalizmu, bilo da je ta kritika dolazila iz pozorišta (BITEF i Atelje 212), od žurnalistike (ekipa oko Mihiza i NIN-a), od filma (Crni talas), sa univerziteta (Praksisovci i Korčulanska letnja škola) i dr. Tokom 1970-ih godina toj kritičkoj tradiciji će se pridodati studentske organizacije i kontrakultura (pank i novi talas). Tako se stvara jedan kritički blok koji će činiti opoziciju Miloševićevom režimu tokom 1990-ih godina. Sa druge strane, opoziciju socijalizmu u bivšoj Jugoslaviji činiće i ultra nacionalistički pokreti (četnički i ustački pokret) koji će jačati sa usponom desnice u zapadnoj Evropi tokom 1980-ih godina. Nekoliko događaja je uticalo na to da leve ideje, tokom 1970-ih, budu ozbiljno osporavane. Događaj koji je poprilično uzburkao javnost u zapadnoj Evropi bilo je objavljivanje u Francuskoj Solzenicinove knjige Arhipelag Gulag (1973) – knjige koja govori o užasnim zločinima SSSR-a tokom Staljinove vladavine. Nedugo zatim, crveni kmeri su u Kambodži osvojili vlast nasilnim putem i takođe sprovodili užasna zlodela nad seljačkim stanovništvom tokom perioda svoje vlasti (1975 – 1979). Kao kruna svega toga bila je konzervativna revolucija u Iranu (1979), koja je bila podržani i od strane nekih levih struja, a koja je završila u verskom fundamentalizmu (uvođenju islama i šerijatskog prava). To je doprinelo tome da desnica značajno ojača tokom 1980-ih godina u zemljama zapadne Evrope – u Francuskoj su se pojavili i novi filozofi kao zagornici nove desnice – a pored osporavanja leve ideje i užasnih zločina koji su vršeni u ime komunizma, izražena je bila i ksenofobija usled sve većeg prisustva radnika stranog porekla (gastarbajtera, ljudi bez papira, azilanata, imigranata i dr.). Ako se tome doda i dominacija neoliberalizma kao ekonomskog koncepta (princip deregulacije, javno-privatna partnerstva, lizing kompanije, rad putem podizvođača i dr.) – to su sve momenti koji su značajno uticali na transformaciju fordičkog u postfordističkog radnika (fleksibilnost, mobilnost i prekarijarnost) – onda je više nego očigledno zašto je desnica iz dana u dan jačala u periodu uspona neoliberalnog kapitalizma, budući da su kapitalisti radije zapošljavali jeftinu radnu snagu koju su činili radnici stranog porekla nego matične radnike, koji su imali razne beneficije i uživali zaštitu sindikata. Osim toga, automatizacija proizvodnje i nove tehnologije radnika za trakom (fordizam) sve više pretvaraju u radnika koji nadgleda proces proizvodnje i opslužuje mašine (tojotizam). Na taj način se stvaraju uslovi za dominaciju jednog planetarnog kapitalizma, koji se seli sa teritorije na teritoriju u potrazi za sve jeftinijim uslovima proizvodnje (jeftinom radnom snagom i prirodnim resursima, liberalnim ekološkim i socijalnim zakonodavstvom itd.), a što se danas naziva globalizacijom. Globalizacija kao novi svetski poredak se uspostavlja padom Berlinskog zida i propadanjem SSSR-a, a što je nomadskom kapitalu ostavilo ogroman prostor za ekploataciju jeftinog rada i prirodnih resursa, uz liberalne ekološke standarde i to paralelno sa ukidanjem socijalne države i uvođenjem divljeg kapitalizma u sferi prevrede. To je sve ono što danas nazivamo tranzicijom – a što treba da nam donese benefite kapitalizma – a nakon 2008. godine i velike ekonomske krize, pokazalo se da procesima globalizacije uglavnom upravlja krupan finansijski kapital, koji kontrolišu međunarodne finansijske institucije (banke i osiguravajuća društva) koji, poput skakavaca, isisavaju radnu snagu i prirodne resurse neke zemlje da bi joj za uzvrat ostavili ogromno zaduženje i nenadoknadiv gubitak u BDP-u. Upravljanje krizama i večni dug su dva mehanizma kojim se služi krupan kapital i međunarodne finansijske institucije da bi upravljale procesima globalizacije – procesima koji ponovo uvode dužničko ropstvo, bilo da se ovaj dug plaća radnom snagom, ulaganjem u nove tehnologije ili čak doniranjem organa. To je tranzicija kojoj nikako da vidimo kraj, jer kraj tranzicije i ne postoji, naročito ne za one narode koji se nalaze na periferiji kapitala, budući da je njihova beda obrnuto proporcijalna povećanju svetskog viška vrednosti u centru kapitala, a kojim raspolaže veoma obraničen broj ljudi. Naš ulazak u tranziciju je bio pomalo iznuđen – upravo zbog situacije koja je vladala 1990-ih godina, a što je bilo doba građanskog rata i međunarodne blokade (iako takvim životom danas živi pola Azije, Afrike i Latinske Amerike) – a što je značajno uticalo na uverenje da je moguć miran građanski život koji su tada vodili ljudi zapadne Evrope. Naravno, i tada smo zaboravljali jednu činjenicu, a to su bili teroristički napadi, koji su jednom za svagda izmenili izgled gradova zapadne Evrope (oni su od tog vremena postali nešto poput rijaliti-šoua, a kamere se nalaze gotovo svuda). Tako se naša fantazma o nekom lepom Zapadu iz ere gastarbajtera – gde se mnogo radi, ali je svako plaćen za svoj rad – odjednom počela pretvarati u pravu noćnu moru, a gde ne samo da život više nije bio siguran, nego je i rad poprimio karakteristike neoliberalnog kapitalizma – iako je još uvek postojao ostatak socijalne države (koji verovatno zahvaljuju tome što je kod njih životni standard mnogo veći nego u nas, a opet i za to postoje opravdani razlozi, budući da oni eksploatišu mnogo veći deo planete nego što mi možemo i da zamislimo). Tako nam se kapitalizam vratio u tranziciji – ne kao tranzicija ka – već kao jedan večni put u tranziciju gde se ni izbliza ne nazire nekakav kraj. Jer kraj tranzicije za nas verovatno znači i kraj kapitalizma, a to zapravo znači početak jednog boljeg i drugačijeg sveta. Jer kapitalizam sigurno nije više ono prema čemu želimo tranzitirati. To više svakako nije ni Rusija – jer u Rusiji vladaju ista pravila kao i u zapadnom svetu, samo što tamo još manjka i slobode – na uštrb povampirenih staljinističkih tajnih struktura koje veruju da je kapitalizam moguć samo pod Staljinovom čvrstom rukom i to verovatno onoliko dugo dok im zapadne finansijske institucije (banke u Engleskoj i Švajcarskoj) čuvaju viške vrednosti kapitala koji oni izvlače nasiljem. To nešto verovatno je sa druge strane kapitalizma, a to nešto je verovatno ono što svako od nas priželjkuje. To nešto – sa druge strane kapitalizma – možda nas na kraju i oslobodi tranzicije. Jer tamo gde idemo tranzicija više nije neophodna.